Heel af en toe stuit je op een boek dat je de ogen opent. In ‘De vermoeide samenleving’ geeft de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han een briljante analyse van onze vermoeide prestatiesamenleving, waarin wij niet meer door geboden, verboden en regels beheerst worden, maar door projecten, initiatieven en motivatie.
Wij zien onszelf de hele dag door als ‘een soort potentiële arbeidskracht’. En we doen het zelf, vrijwillig. Maar deze vrijheid van autoriteit, stelt Byung-Chul Han, leidt niet tot persoonlijke vrijheid, maar laat vrijheid en dwang samenvallen. Dit leidt tot burn-out en depressiviteit. Byung-Chul Han: “In deze dwangsamenleving draagt ieder zijn werkkamp in zich mee. Het bijzondere van dit werkkamp is dat je gevangene en kapo, slachtoffer en dader tegelijk bent. Zo buit je jezelf uit. Uitbuiting is nu mogelijk zonder overheersing.”
Versleten zooi
Onze cultuur, meent Byung-Chul Han, heeft zich zo kunnen vormen omdat wij alles transparant maken. Daarom spreekt hij van de transparante samenleving. Op dat punt stokte ik. Het idee dat wij kapo, slachtoffer en dader tegelijk zijn, deelde ik. Daar herkende ik mijzelf ook met een schok in. Sinds ik flexibel werk, is elk uur van de dag een ‘potentieel’ werkuur, waardoor ik constant een potentiële werknemer/werkgever ben. Dat moet van niemand, kennelijk dus van mijzelf. Maar om daar onze hang naar transparantie de schuld van te geven? En zijn wij zo transparant? Kan toch niet?
Ik nam er de kranten van zaterdag 18 mei bij. In het AD las ik over het vernieuwde gemeentehuis van Capelle aan den IJssel, dat dinsdag opent. De oude versleten ‘zooi’, zoals wethouder Nico van Veen het noemt, heeft plaatsgemaakt voor ‘flitsende nieuwe meubels, vloeren en vergaderzalen’. Het gebouw is ‘fris, modern en transparant’.
Wat verderop in het land, aan de andere IJssel, is het crisis bij het filmtheater De Viking in Deventer. Aan het einde van het openingsjaar dreigt al faillissement. Partijen gooien met modder, maar over een ding is overeenstemming: ‘Over de risico’s en kosten moeten we eerlijk en transparant zijn”, schrijft het AD.
Zelfde dag in NRC Next een verhaal over duurzame mode, die je nog maar spaarzaam in het straatbeeld ziet. Uitzondering: ‘de sneakers van Veja, te herkennen aan het V-vormige logo en de tikje retro-uitstraling, die ook in Nederland steeds meer worden gedragen’. Veel is duurzaam bij de sneaker maar ‘Veja is ook transparant over dingen die minder duurzaam zijn’.
Tot slot van mijn rondje transparantie komen we aan in Borsele. De gemeente reorganiseert, om te voldoen aan de moderne tijd. Wat betekent dat? ‘De gemeente Borsele wil voortaan op een andere manier naar buiten treden. Het is niet meer ‘de gemeente die bepaalt’, maar samen met de inwoners wordt gewerkt aan nieuwe plannen. (…) Het is zaak om die transparante manier van werken door te zetten. Zowel binnen als buiten het gemeentehuis’, schrijft de PZC.
Politieke geheimen
Eén dag, vier voorbeelden van transparantie in vier kranten. Dat was toch wel meer dan ik verwachtte; transparant is nog steeds een modewoord. Het woord is samengesteld uit trans dat doorheen betekent en parēre dat zichtbaar zijn betekent. Wat transparant is, is doorzichtig, en verbergt niets.
Niets te verbergen, dat is toch juist gezond – nog zo’n modewoord dat staat voor alles wat goed is. Bij het nieuwe gemeentehuis in Capelle aan den IJssel stel ik me veel glas voor, en wagenwijd openstaande deuren. Dat transparante gemeentehuis moet symbool staan voor een bestuur dat niet geheimzinnig doet. Net zoals de bestuurders die zich uitspreken over het Deventerse theater De Viking: hoe beroerd de zaken er ook voorstaan, over de cijfers zijn we open en transparant. Hier betekent transparant niet alleen doorzichtig, maar ook eerlijk. Dat het duurzame sneakersmerk transparant is, betekent dat het communiceert over de positieve én de negatieve kanten van het bedrijf. En bij de gemeente Borsele duidt transparant op samenwerking tussen gemeente en burgers, waardoor de achterkamertjes in de toekomst ongebruikt blijven.
Uit de vier kranten kunnen we de volgende betekenis van transparant destilleren: open, doorzichtig, eerlijk, niet geheimzinnig, geen achterkamertjes, duidelijk. Niets mis mee. Of toch?
Zou er politiek kunnen bestaan zonder geheimen? Politiek is strategisch handelen, en dat betekent dat je sommige informatie deelt, andere niet. Volkomen transparante politiek lijkt een contradictio in terminis. De journalistiek bestaat helemaal dankzij het feit dat er geheimen bestaan. Maar een journalistiek die zelf volkomen transparant is, betekent ook dat er geen bronnen meer kunnen worden achtergehouden. Wat blijft er dan over van journalistiek? En diplomatie, die is niet eens denkbaar in een transparante vorm.
Is transparantie dan een zegen in ons eigen leven? Als Google al onze gegevens transparant maakt, in de betekenis van open/doorzichtig/openbaar/vrij toegankelijk staan we op onze achterste benen. En terecht. Privacy komt van het Latijnse ‘privatus’, dat ‘gescheiden van de rest’ betekent.
Het lijkt erop dat transparantie inderdaad minder vanzelfsprekend is dan wij denken. En dat geheimen ten onrechte in het verdomhoekje zijn terechtgekomen. Maakt transparantie ons wel zo gelukkig? Geluk, schrijft Byung-Chul Han, komt in het VroegNederlands voor als luck – net als in het Engels – dat van luiken komt, van afsluiten en verbergen. “Zo zou een samenleving die het negatieve van het verbergen niet meer toelaat, een samenleving zonder geluk zijn.”
Onze hang naar transparantie is misschien goed voor de cijfers maar slecht voor het humeur. Voor geluk moeten we af en toe onze ogen sluiten, of, zoals de dichter Leopold, zei: ‘Laat de luiken geloken zijn’.
Op 7 juni organiseert Welkom in Bubbelonie een dag over taal in ‘de polder’. Kosteloos toegankelijk voor Trouwlezers. Klik hier voor meer informatie. Op 14 juni is er een dag voor de zorg. Klik hier voor de hele agenda.